Tại sao Microsoft chưa phát hành mã nguồn Windows XP?

Windows XP — hệ điều hành được khen ngợi vì độ ổn định, tốc độ và tính thân thiện — vẫn là một biểu tượng trong lịch sử Windows. Tuy nhiên, câu hỏi “Tại sao Microsoft chưa phát hành mã nguồn Windows XP?” đặt ra nhiều khía cạnh pháp lý, bảo mật và kỹ thuật sâu rộng. Bài viết này phân tích chi tiết các rào cản chính dựa trên các luận điểm đã được nêu trước đó: quyền sở hữu mã nguồn, hợp đồng cấp phép và thành phần bên thứ ba, rủi ro bảo mật và các khó khăn khi phục hồi mã nguồn phần mềm di sản.

Microsoft vẫn nắm bản quyền và ràng buộc pháp lý

Điểm nền tảng nhất là Microsoft vẫn sở hữu toàn bộ mã nguồn Windows XP. Việc phát hành mã nguồn là hành động chủ quyền pháp lý của chủ sở hữu, và không có nghĩa vụ bắt buộc nào buộc Microsoft phải công khai mã nguồn dù hệ điều hành đã hết hỗ trợ.

Ngoài mã do chính Microsoft phát triển, Windows XP chứa nhiều thành phần được cấp phép (licensed components) từ bên thứ ba. Những thỏa thuận bản quyền này thường chứa điều khoản giới hạn việc phân phối lại hay công khai mã nguồn. Đôi khi các bên cấp phép đã không còn tồn tại nữa hoặc các điều khoản cũ không cho phép mở mã nguồn theo chuẩn hiện hành — dẫn đến rào cản pháp lý thực tế khiến việc phát hành mã nguồn toàn vẹn trở nên gần như không khả thi.

Đĩa cài đặt Windows XP và logo hệ điều hành, minh họa quyền sở hữu mã nguồn và vấn đề bản quyền.

Lo ngại bảo mật và liên quan tới Windows hiện đại

Một lý do quan trọng khác là rủi ro bảo mật. Dù Windows XP đã lỗi thời, vẫn còn các hệ thống nhúng và thiết bị công nghiệp dựa trên XP (một phần do chi phí nâng cấp hoặc phụ thuộc vào phần cứng cũ). Nếu mã nguồn được công bố, việc phân tích có thể lộ ra các lỗ hổng chưa biết — và những lỗ hổng đó có thể tồn tại ở các thành phần còn sống sót trong nhánh Windows NT, ảnh hưởng tới hệ điều hành hiện đại.

Tuy nhiên, tiền lệ cho thấy rò rỉ không hoàn chỉnh không nhất thiết gây khủng hoảng: năm 2020 có một phần mã nguồn Windows XP bị rò rỉ và được biên dịch thành hệ điều hành hoạt động, nhưng điều đó không dẫn tới một cuộc khủng hoảng bảo mật lan rộng — phần rò rỉ không hoàn chỉnh và thiếu nhiều thành phần trọng yếu. Dù vậy, việc phát hành mã nguồn chính thức, đầy đủ sẽ mở cửa cho việc phân tích sâu hơn và tiềm ẩn rủi ro lớn hơn.

Hình ảnh tượng trưng cho mối đe doạ an ninh mạng khi mã nguồn cũ được công bố.

Khó khăn kỹ thuật: công cụ, phụ thuộc và môi trường phát triển đã mất

Giả sử mọi vấn đề pháp lý và bảo mật được giải quyết, vẫn còn rào cản kỹ thuật đáng kể:

• Công cụ biên dịch và thư viện phụ thuộc thời kỳ đầu thập niên 2000 có thể không còn, hoặc đã thay đổi API/ABI, khiến mã nguồn khó biên dịch lại theo cách “nguyên bản”.
• Một số phần trong mã XP có thể phụ thuộc vào firmware, driver hoặc phần cứng chuyên dụng hiện không phổ biến, dẫn đến code khó tái tạo môi trường chạy.
• Mã lớn, phức tạp với hàng triệu dòng cùng các lịch sử vá lỗi (patches) và các bản vá vá chồng lên nhau khiến việc làm sạch, tái cấu trúc và phát hành dưới dạng mã nguồn mở trở thành dự án tốn kém cả về nhân lực lẫn thời gian.

Đây là lý do tại sao việc “mở mã” một hệ điều hành tiêu thụ như XP không tương tự việc công bố MS‑DOS 4.0 — MS‑DOS 4.0 có quy mô nhỏ hơn, ít phụ thuộc bản quyền bên ngoài và đơn giản hơn về mặt kỹ thuật, nên Microsoft đã từng phát hành mã nguồn đó như một tài liệu lịch sử.

Bảo tồn phần mềm mà không cần công bố mã nguồn

Việc công bố mã nguồn không phải là con đường duy nhất để bảo tồn và tiếp tục chạy phần mềm Windows XP. Hiện có các giải pháp thực tế:

• ReactOS: một dự án mã nguồn mở thay thế Windows NT; mặc dù chưa hoàn thiện, ReactOS hướng tới tương thích ứng dụng Windows và có thể giữ sống các phần mềm XP trong tương lai.
• Máy ảo (VM): chạy Windows XP trong môi trường ảo hóa vẫn là cách an toàn và phổ biến nhất để duy trì khả năng hoạt động của phần mềm cũ.
• Lưu trữ ISO và các bản vá: cộng đồng bảo tồn phần mềm tập trung lưu giữ bản cài và tài liệu liên quan để duy trì khả năng phục hồi hệ thống.

Giao diện ReactOS mô phỏng Windows, một giải pháp mã nguồn mở để duy trì ứng dụng Windows XP.

Di sản của Windows XP và lý do Microsoft khó mở mã nguồn

Windows XP có một vị thế đặc biệt vì nó là bản Windows NT dành cho người dùng phổ thông — bước ngoặt tách rời khỏi nền tảng 9x dựa vào DOS. Di sản này khiến XP được hoài niệm: nó “nhẹ”, không phụ thuộc hoàn toàn vào mạng, ít tích hợp các dịch vụ đám mây gây tranh cãi và ít quảng cáo/bloatware so với Windows hiện đại. Tuy nhiên chính mức độ ảnh hưởng này lại khiến việc công bố mã nguồn trở nên nhạy cảm: nhiều phần của di sản đó vẫn ảnh hưởng đến kiến trúc Windows ngày nay.

Nhiều quan điểm (bao gồm quan điểm được nêu trong nguồn gốc bài viết) cho rằng khả năng Microsoft chính thức mở mã nguồn Windows XP là rất thấp — không đơn thuần vì nó hết giá trị thương mại, mà vì rủi ro pháp lý, an ninh và chi phí kỹ thuật để chuẩn bị một bộ mã nguồn an toàn, sạch sẽ và phù hợp để phát hành.

Kết luận

Tóm lại, việc Microsoft chưa phát hành mã nguồn Windows XP là hệ quả của ba nhóm rào cản chính: quyền sở hữu và các hợp đồng cấp phép phức tạp; lo ngại bảo mật liên quan tới cả hệ thống XP còn tồn tại và mối liên hệ với Windows hiện đại; cùng với những khó khăn kỹ thuật khi “thiết lập” một mã nguồn lịch sử để công khai. Trong khi chờ đợi — và trong trường hợp Microsoft không bao giờ công bố mã nguồn chính thức — các phương án như ReactOS, máy ảo và lưu trữ bản cài vẫn là cách thiết thực nhất để bảo tồn khả năng chạy phần mềm Windows XP.

Bạn đang giữ bộ cài Windows XP cũ hoặc đã thử chạy XP trên máy ảo/ReactOS? Chia sẻ kinh nghiệm và mẹo cấu hình của bạn để cộng đồng cùng tham khảo!